झोपेतील अपसामान्य (abnormal) वर्तन – प्रत्येकाच्या उपयोगाचे लेखन

झोपेवरील नकारात्मक परिणाम

आजच्या स्पर्धेच्या, धावपळीच्या आणि तंत्रज्ञानाने वेढलेल्या जीवनशैलीमुळे मानवी झोपेवर अनेक नकारात्मक परिणाम होत आहेत. पुरेशी व शांत झोप न मिळाल्यास अनेक गंभीर शारीरिक आणि मानसिक परिणाम दिसू शकतात. अपुऱ्या झोपेमुळे रोगप्रतिकारशक्ती कमकुवत होते, हार्मोन्सचे संतुलन बिघडते, हृदयविकाराचा धोका वाढतो. चयापचय क्रिया बिघडते, मधुमेहाचा धोका वाढतो, झोप पूर्ण न झाल्यामुळे दिवसभर आळस आणि थकवा जाणवतो. कामात लक्ष एकाग्र होत नाही, कामात चुका होतात, चिंता आणि नैराश्याची लक्षणे वाढतात, भावनिक लवचिकता कमी होते, अल्पकालीन स्मृतीवर परिणाम होतो. येथे आपण झोपेतील अपसामान्य वर्तन याची अंशतः माहिती घेऊ या.

झोपेतील सामान्य वर्तन

झोप हा मानवी जैविक कार्यप्रणालीचा एक अत्यंत गुंतागुंतीचा आणि चक्रीय स्वरूपाचा घटक आहे. मेंदूतील विविध न्यूरोकेमिकल प्रणाली, हार्मोन्स, विद्युतक्रियांचे नमुने आणि संज्ञानात्मक यंत्रणा एकमेकांशी समन्वय साधून पूर्ण झोपेचे चक्र तयार करतात. झोपेचे Non-REM आणि REM असे दोन प्रमुख टप्पे आहेत. REM म्हणजे Rapid Eye Motion यात डोळ्यातील बाहुली वेगाने हालचाल करीत असते. Non-REM झोपेत ती बाहुली बरीचशी स्थिर असते. सामान्य झोपेमध्ये हे टप्पे योग्य प्रकारे येतात. त्यामुळे मेंदू आणि स्नायू विश्रांतीत जातात, सैल होतात, शरीरातील पुनरुत्पादन प्रक्रिया सक्रिय होते आणि मानसिक व शारीरिक स्थैर्य टिकून राहते. व्यक्ती झोपताना शांत असते, हालचाली मर्यादित असतात, आवाज किंवा आक्रमक प्रत्यक्ष क्रिया आढळत नाहीत आणि जागे झाल्यावर संपूर्ण झोपेचे अनुभव व्यवस्थित व नैसर्गिक स्वरूपात जाणवतात. हे वर्तन झोपेतील सामान्य वर्तन म्हणून समजले जाते.

झोपेतील अपसामान्य वर्तन

याच्या उलट, झोपेदरम्यान मेंदूचे काही भाग असमायोजित राहिल्यास नियंत्रणाबाहेरचा, विचित्र, धोकादायक किंवा अनियंत्रित वर्तन प्रकार दिसू शकतो. अशा वर्तनाला झोपेतील अपसामान्य वर्तन असे संबोधले जाते. हे वर्तन पॅरासोम्नियाज या गटात मोडते. पॅरासोम्नियाज मुख्यतः REM आणि Non-REM संबंधित विकृती आणि इतर प्रकारच्या जटिल झोपेतील वर्तन विकृतींमध्ये विभागल्या जातात. अपसामान्य झोपेतील व्यक्ती वर्तनाच्या सुरुवातीला गोंधळलेली, दिशाभ्रमित, अनियंत्रित हालचाली करणारी किंवा भयभीत अवस्थेत असू शकते. अनेकदा अशा घटना व्यक्तीला आठवत नाहीत, कारण त्या अर्धवट चेतनेच्या स्तरावर घडलेल्या असतात. झोपेत चालणे, पळणे, किंचाळणे, दात घासणे, बोलणे, घाबरणे, गोंधळाने, स्वप्नातील कृती प्रत्यक्ष करणे, भास जाणवणे, शरीर हालवता न येणे, अशी लक्षणे दिसून येतात. यावर अनेक लोक अंधश्रद्ध उपाय करतात. मात्र यावर डॉक्टरांचा उपचार घेणे आवश्यक आहे.

Non-REM पॅरासोम्नियाज प्रकारचे भ्रम

Non-REM पॅरासोम्नियाज प्रामुख्याने झोपेच्या गाढ अवस्थेतून अर्धवट जागृती झाल्यावर दिसतात. या टप्प्यात मेंदू जास्तीत जास्त पुनर्संचयित अवस्थेत असतो परंतु चेतनेचे व हालचाली नियंत्रणाचे काही भाग जागृत होऊ लागतात. त्यामुळे वर्तनात्मक गोंधळ निर्माण होतो. या दरम्यान व्यक्ती झोपेतून उठताना अत्यंत मंद, गोंधळलेली, विसंगत प्रतिसाद देणारी किंवा अस्थिर मानसिक स्थितीत दिसते. ती स्वतःभोवतालच्या वातावरणाशी समन्वय साधू शकत नाही आणि बोलणे, हलणे, निर्णय घेणे अशा घटकांमध्ये स्पष्ट विचारप्रक्रिया नसते. झोपेत चालणे Somnambulism हा Non-REM झोपेतील सर्वाधिक ओळखला जाणारा अपसामान्य प्रकार असून यात व्यक्ती झोपेत राहून चालणे, दारे उघडणे, वस्तू हलवणे, जिने चढणे अशा क्रिया नियंत्रणाशिवाय करते. हे वर्तन धोकादायक ठरू शकते कारण व्यक्तीला जागृतीची जाणीव पूर्ण नसते. रात्रीचे घाबरणे हा प्रकार सर्वाधिक भीतीदायक विकारांपैकी एक असून यात अचानक भयानक किंकाळी, तीव्र घाबराट, वेगवान हृदयगती, घाम आणि अशांत हालचाली दिसतात. या अवस्थेत व्यक्तीला जागे करणे कठीण असते आणि जागल्यावर घटनेची आठवण राहत नाही. हे Non-REM विकृती झोपेच्या तुटलेल्या चक्रामुळे, उच्च ताण, आनुवंशिक प्रवृत्ती किंवा कोणत्याही न्यूरोलॉजिकल संवेदनशीलतेमुळे उद्भवतात.

REM पॅरासोम्नियाज प्रकारचे भ्रम

REM संबंधित पॅरासोम्नियाज REM झोपेच्या विशिष्ट वैशिष्ट्यांशी जोडलेल्या असतात. सामान्यतः REM टप्प्यात शरीराचे स्नायू नैसर्गिकपणे लकवाग्रस्त असतात, ज्यामुळे स्वप्नातील कृती प्रत्यक्षात येऊ नयेत. परंतु REM Sleep Behavior Disorder (RBD) मध्ये हा स्नायू लकवा होत नाही, उलट मेंदू स्वप्नातील हालचालींचे सिग्नल प्रत्यक्ष शरीराला पाठवतो. परिणामस्वरूप व्यक्ती मारणे, पळणे, धक्का देणे यांसारख्या स्वप्नातील कृती प्रत्यक्षात करते आणि यामुळे स्वतःला किंवा इतरांना गंभीर इजा होऊ शकते. दुःस्वप्ने ही REM झोपेत दिसणारी अत्यंत भीतीदायक स्वप्ने असून जागल्यावर त्याची स्पष्ट आठवण राहू शकते. REM संबंधित दुसरी एक महत्त्वाची अवस्था म्हणजे झोपेचा लखवा, यात व्यक्ती पूर्णपणे जागृत असते पण शरीर हलवता येत नाही. ही अवस्था सहसा तीव्र भीती, छातीवर दडपण, भास किंवा एखाद्या अस्तित्वाची जाणीव अशा लक्षणांसह आढळते. अनियमित झोप, मानसिक ताण, नार्कोलेप्सी ही यामागची संभाव्य कारणे असू शकतात.

झोपेतील इतर प्रकारचे पॅरासोम्नियाज

झोपेतील इतर पॅरासोम्नियाज विविध प्रकारचे असू शकतात. या मध्ये व्यक्ती झोपेत दात चिरडते किंवा जोरदार घासते, ज्यामुळे जबड्यातील स्नायू ताणले जातात आणि सकाळी डोकेदुखी किंवा दातांच्या झिजेची समस्या उद्भवू शकते. झोपेतील खाणे यामध्ये व्यक्ती अर्धवट झोपेत अनियंत्रितपणे खाणे सुरू करते, अनेकदा असुरक्षित पदार्थही खाल्ले जातात आणि त्याची आठवण राहत नाही. झोपेतील लैंगिक स्पर्श, संभोगात्मक हालचाली, कुजबुज किंवा इतर लैंगिक वर्तन दिसू शकते. डोक्यात आवाज होणे हा अत्यंत विचित्र पण निरुपद्रवी प्रकार असून झोप लागताना किंवा उठताना व्यक्तीला डोक्यात स्फोटासारखा मोठा आवाज झाल्याचा भास होतो, परंतु वास्तविक आवाज नसतो. हे बहुधा मेंदूतील अचानक होणाऱ्या विद्युतक्रियेतील विसंगतीमुळे होते.

झोपेशी संबंधित भ्रम Sleep-related hallucinations

या प्रकारचा झोपेशी संबंधित भ्रम हा आणखी एक महत्त्वाचा विकारसमूह होय. हे भ्रम दृश्य, श्राव्य, स्पर्शीय किंवा संवेदनात्मक भास झोप लागताना Hypnagogic किंवा जाग येताना Hypnopompic तीव्रपणे जाणवतात. मेंदू REM अवस्थेत सक्रिय असतो पण चेतना अर्धवट जागृत झालेली असल्याने वास्तव आणि कल्पना यांचा गोंधळ निर्माण होतो. व्यक्तीला प्रत्यक्ष अस्तित्वहीन आकृती दिसणे, पावले किंवा आवाज ऐकू येणे, काहीतरी स्पर्श करणाऱ्या संवेदना जाणवणे किंवा सावल्या आणि आकृती हलताना दिसणे अशा अनुभूती येतात. झोपेची कमतरता, झोपेचा तुटलेला पॅटर्न, मानसिक ताण, औषधांचे दुष्परिणाम आणि नार्कोलेप्सी यांमुळे हे अनुभव वाढू शकतात.

न्यूरो-व्हिज्युअल या भ्रम hallucinations

न्यूरो-व्हिज्युअल या भ्रमांचे मूळ मेंदूतील दृश्य प्रक्रिया करणाऱ्या भागांमध्ये निर्माण होणाऱ्या न्यूरोलॉजिकल विसंगतीत असते. REM आणि जागृती यांच्या संक्रमणात मेंदूचे संवेदन-संप्रेषण सिग्नल अर्धवट किंवा चुकीच्या स्वरूपात प्रक्रिया होतात, त्यामुळे जटिल दृश्ये, चेहेरे, प्राणी, सावल्या, प्रकाशरेषा किंवा हालचालींचे काल्पनिक अनुभव तयार होतात. या भ्रमांचे स्वरूप साध्या आकृतींपासून अत्यंत जिवंत आणि रंगीत दृश्यांपर्यंत बदलू शकते. हे अनेकदा पार्किंसनिझम किंवा इतर न्यूरोडिजनरेटिव्ह प्रक्रियांशी संबंधित असू शकतात.

झोपेतील डेलीरीयम प्रलाप

झोपेतील डेलीरीयम ही अवस्था चेतनेच्या अस्थिरतेशी संबंधित आहे. त्याला झोपेतील प्रलाप किंवा उन्माद म्हणतात. डिलीरियम हा एक रोग नसून दुसऱ्या गंभीर वैद्यकीय समस्येचे लक्षण असू शकते. यात मेंदूच्या कार्यात अचानक आणि जलद बदल घडून येतात त्यामुळे ही एक गंभीर वैद्यकीय स्थिती समजली जाते. काही भ्रम झोप लागताना (हिप्नॅगॉगिक भ्रम) तर काही झोपेतून उठतानाच्या काळात (हिप्नोपॉम्पिक भ्रम) दिसतात. त्यात व्यक्ती तीव्र गोंधळलेल्या आणि असंगत वर्तनात दिसते. काही रुग्ण खूप अस्वस्थ होतात (Hyperactive Delirium) तर काही खूप सुस्त आणि प्रतिसाद न देणारे (Hypoactive Delirium) होतात. विचार करण्याची क्षमता बाधित होणे, वास्तविकतेची चुकीची जाण, दिशाभ्रम, चुकीची व्यक्ती/वस्तू ओळख, अनियमित भावनिक प्रतिक्रिया आणि भास यांसारखी लक्षणे दिसू शकतात. तीव्र ताप, डिहायड्रेशन, इलेक्ट्रोलाइट असंतुलन, औषधांचे दुष्परिणाम, डिमेन्शिया किंवा अल्झायमरमुळे वृद्ध व्यक्तींमध्ये हे अधिक प्रमाणात दिसून येते. शरीरातील पाणी, इलेक्ट्रोलाइट्स, रक्तातील साखर यांचे असंतुलन यामुळेही डेलीरीयम होऊ शकते. डीलेरीयमच्या मूळ कारणावर उपचार सुरू असताना, रुग्णाला सुरक्षित ठेवण्यासाठी आणि त्याची अस्वस्थता कमी करण्यासाठी इतर तात्पुरते उपचार केले जाऊ शकतात.

डॉक्टरांचा सल्ला व उपचार 

झोपेतील या प्रकारांना अनेक अंधश्रद्धाळू लोक (यात शिकले-सावरलेले पण) लोक बाहेरची बाधा समजतात. व त्यावर तंत्र-मंत्र यासारखे उपाय करतात. कोणत्याही इतर उपचारापेक्षा त्या विषयातील तज्ञांचा, डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. झोपेमध्ये घडणारी अपसामान्य वर्तने ही मेंदूच्या वेगवेगळ्या विभागांतील समन्वयातील तूट, न्यूरोकेमिकल असंतुलन, झोपेच्या पॅटर्नमधील व्यत्यय, जीवनशैलीतील अराजकता आणि व्यक्तीगत न्यूरोलॉजिकल संवेदनशीलतेमुळे उद्भवतात. त्यासाठी डॉक्टरांकडे जाणे, न्यूरोलॉजिस्ट किंवा झोपतज्ज्ञांचा सल्ला घेणे, योग्य निदान, झोपेच्या पद्धतीचे नियोजन, ताणतणाव नियंत्रण, औषधांचे पुनर्मूल्यांकन आणि गरजेनुसार हे उपचारातील महत्त्वाचे घटक आहेत. झोपेतील अपसामान्य वर्तन केवळ व्यक्तीलाच नव्हे तर कुटुंबीयांच्या सुरक्षिततेलाही धोकादायक ठरू शकते, म्हणूनच यांचे गांभीर्याने परीक्षण आणि व्यवस्थापन आवश्यक आहे.

(हा लेख विषयाच्या ओळखीसाठी  माहितीसाठी आहे, पूर्ण व योग्य माहिती, उपचारा साठी डॉक्टरांचा तज्ञांशी संपर्क साधावा.) 

==०==