अॅनेकडोटल फॅलेसी : अत्यल्प अनुभवांच्या आधारे उभा राहणारा भ्रम
.
आजच्या माहितीच्या युगात प्रत्येकाला आपले अनुभव जगासमोर मांडण्याची संधी मिळाली आहे. सोशल मीडियाच्या माध्यमातून कोणतीही वैयक्तिक घटना काही तासांत जगभर पोहोचते. या सर्व प्रक्रियेत आपण एक मोठी गोष्ट विसरतो- प्रत्येक अनुभव सार्वत्रिक सत्य नसतो. पण तरीही आपण त्या अत्यल्प अनुभवांवरून व्यापक निष्कर्ष काढतो, मतं तयार करतो आणि निर्णय घेतो. हा विचाराचा चुकीचा प्रकार ‘अॅनेकडोटल फॅलेसी’, म्हणजेच वैयक्तिक उदाहरणांवर आधारित भ्रम म्हणून ओळखला जातो.
.
एखाद्या गोष्टीविषयी ठोस संशोधन वा पुरावे न तपासता, एक-दोन उदाहरणांवर आधारलेला निष्कर्ष मांडणे हे या भ्रमाचे मूळ आहे. “माझ्या नातवाने तो सिरप घेतला आणि लगेच सर्दी बरी झाली; म्हणजे ते औषध प्रभावी आहे”, असा तर्क त्याचे उत्तम उदाहरण होय. हा निष्कर्ष व्यक्तिगत अनुभवावर आधारित असल्यामुळे आकर्षक वाटतो, पण वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून तो अपूर्ण आणि चुकीचा आहे. एका व्यक्तीचा तात्पुरता अनुभव संपूर्ण समाजाचे प्रतिनिधित्व करू शकत नाही- हे या भ्रमाचे महत्त्वाचे अधोरेखन आहे.
.
मानवी मानसशास्त्रात या प्रकारचा भ्रम खोलवर रुजलेला आहे. आपल्या मेंदूला आकडेवारी आणि संशोधनापेक्षा कथा, उदाहरणे आणि भावनिक अनुभव अधिक ठळक वाटतात. ‘एका गावात शासकीय योजना अपयशी ठरली, म्हणजे ती योजना फोल आहे’, असा निष्कर्ष आपण सहज काढतो. कारण एकच- ते भावनिक उदाहरण आपल्या मनात मोठ्या प्रमाणावर परिणाम घडवते. पण हे विसरतो की त्या योजनेंतर्गत हजारो ठिकाणी वेगवेगळे अनुभव घडले असतील. आपण त्यातील फक्त एक भावनिक घटना लक्षात ठेवतो आणि तिला सार्वत्रिक रूप देतो.
.
सामाजिक क्षेत्रातही हा भ्रम फार खोलवर कार्यरत आहे. उदाहरणार्थ, एखाद्या विशिष्ट समाजातील व्यक्तीने गुन्हा केला की लगेच म्हणणं तयार होतं- “त्या समाजातील लोक असेच असतात.” काहींच्या वर्तनावरून संपूर्ण समूहाबद्दल मत तयार करणे हे तर्कशुद्धतेच्या विरोधात आहे. पण भावना, पूर्वग्रह आणि भीती यांच्या आहारी गेलेला समाज असे निष्कर्ष काढतो. हे ‘अॅनेकडोटल फॅलेसी’चे सर्वाधिक धोकादायक रूप आहे. ते भेदभाव आणि द्वेषाची बीजे पेरते.
.
राजकीय क्षेत्रात या भ्रमाचा वापर अगदी नियोजनपूर्वक केला जातो. प्रचारसभांमध्ये किंवा टीव्हीवरील चर्चांमध्ये नेते एखाद्या एकट्या घटनेचा उल्लेख करतात आणि त्यावरून संपूर्ण धोरण यशस्वी किंवा अपयशी ठरवतात. उदाहरणार्थ, “एका शेतकऱ्याने या योजनेचा फायदा घेतला, म्हणजे सरकार शेतकऱ्यांसाठी कार्यरत आहे,” असे विधान टाळ्यांचा गडगडाट मिळवते. पण अशा एका उदाहरणावरून धोरणाच्या प्रभावीतेचा निष्कर्ष काढणे हे तर्कशास्त्रीय दृष्ट्या अयोग्य आहे. अशा प्रकारे भावनिक कथा हे राजकीय भाषणाचे सर्वात प्रभावी पण दिशाभूल करणारे शस्त्र बनतात.
.
माध्यमांच्या दुनियेतही हा भ्रम सतत वापरला जातो. एखाद्या घटनेचे प्रसारण अनेकदा त्याच्या सांख्यिक संदर्भाशिवाय केले जाते. “एका खासगी शाळेत शिक्षकाने विद्यार्थ्याला मारहाण केली” अशी बातमी खळबळ उडवते आणि सर्व शिक्षकांना त्यासाठी जबाबदार ठरवते. पण देशभरातल्या हजारो शाळांपैकी एक घटना असताना ती सर्व शिक्षकांवर संशय निर्माण करते. येथे माध्यमांना प्रेक्षकांच्या भावना पेटवायच्या असतात. त्यामुळे वैयक्तिक उदाहरणाचे रूपांतर ते सर्वव्यापी वास्तवात करतात. अशाने समाजात अपूर्ण माहितीवर आधारित धारणा दृढ होतात.
.
विज्ञान व संशोधनाच्या क्षेत्रात ‘अॅनेकडोटल फॅलेसी’ विशेषतः घातक ठरते. विज्ञानाचा पाया हा नियंत्रित प्रयोग, निरीक्षण आणि पुनरावृत्तीवर उभा असतो. पण लोक अनेकदा वैयक्तिक अनुभवांवर विश्वास ठेवतात. “मी हे घरगुती उपाय केले आणि मला फायदा झाला; म्हणून ते उपाय प्रभावी आहे,” असे विधान सर्वत्र ऐकायला मिळते. प्रत्यक्षात हा फायदा योगायोग, मानसिक समाधान किंवा ‘प्लेसिबो इफेक्ट’मुळे सुद्धा झालेला असू शकतो. पण त्यावर विश्वास ठेवून लोक शास्त्रीय उपचारांकडे दुर्लक्ष करतात. यामुळे आरोग्याविषयीच्या चुकीच्या समजुती वाढतात आणि अंधश्रद्धांना खतपाणी मिळते.
.
या भ्रमापासून मुक्त होण्यासाठी समाजात समीक्षात्मक/ वैज्ञानिक विचारसरणी विकसित करणे गरजेचे आहे. कोणतीही गोष्ट ऐकताना किंवा वाचताना आपण स्वतःला विचारले पाहिजे- “हा दावा केवळ एखाद्या उदाहरणावर आधारित आहे का? यामागे व्यापक पुरावे आहेत का?” अशा प्रश्नांनीच विवेक जागा राहतो. सोशल मीडियावर फिरणाऱ्या कथांना त्वरित सत्य मानण्याऐवजी त्यांची पडताळणी करणे आवश्यक आहे. भावनिक प्रभावाच्या पलीकडे जाऊन तर्कशुद्ध विचार करण्याची सवय समाजाने जोपासली पाहिजे.
.
एकंदर पाहता, ‘अॅनेकडोटल फॅलेसी’ ही आधुनिक माहितीविश्वातील सर्वाधिक सामान्य पण दुर्लक्षित चूक आहे. ती आपल्याला आकर्षक वाटते कारण ती मानवी कथांची भाषा बोलते. परंतु सत्याचा शोध अनुभवांच्या ओघात हरवू नये यासाठी वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तर्कशुद्धतेचा आधार आवश्यक आहे. वैयक्तिक अनुभव हे वास्तवाचे एक छोटेसे तुकडे असतात; त्यांना संपूर्ण सत्याचे स्थान देणे हे बुद्धिवादाच्या आत्म्याशी बेईमानी ठरते. म्हणूनच, भावनांपेक्षा तर्क आणि उदाहरणांपेक्षा पुरावे- हीच आजच्या युगातील खरी विचारशुद्धतेची कसोटी आहे.
