जपानी बौद्ध संत “मियामोतो मुसाशी” यांनी यशस्वी जीवनासाठी दिलेले २१ नियम.
 |
| मियामोतो मुसाशी, Photo- Medium.com |
मियामोतो मुसाशी हे जपानचे सर्वात प्रसिद्ध सामूराईंपैकी एक होते. ते जवळपास १५८४ साली जन्मले असून १६४५ साली त्याचे निधन झाले. त्याचे आयुष्य युद्धाच्या मैदानावर आणि आत्मिक शोधात गेले. त्याचे खरे नाव शिनमेन टेकझो होते, परंतु नंतर त्यानी मियामोतो बन्सुके आणि निटेन दोराकु (बौद्ध धर्मावलंबी असल्याने) ही नावे वापरली.
मुसाशी लहानपणापासूनच तलवारीच्या लढाईत अत्यंत कुशल होते. केवळ सोळा वर्षांचा असताना त्यानी आपली पहिली तलवारीची द्वंद्व-स्पर्धा (dwandva - duel) जिंकली आणि पुढे आयुष्यात त्यांनी ६१ पेक्षा जास्त द्वंद्व जिंकल्याची ख्याती आहे. ते कधीही पराभूत झाले नाही असे सांगितले जाते. त्याच्या या अजेयतेमागे त्याची स्वतःची लढण्याची एक वेगळी शैली होती. मुसाशी दोन तलवारींनी लढाई करायचे - एक लांब आणि एक थोडीशी छोट्या आकारात. या शैलीला त्यानी "निटेन इची-रयु" (Niten Ichi-ryu) असे नाव दिले. आपल्या कारकिर्दीत अनेक द्वंद्वयुद्ध जिंकल्यानंतर त्यांना जपानमधील "केन्सेई" (Kensei) म्हणजेच "तलवारयोगी" या पदवीने सन्मानित करण्यात आले.
तलवारीच्या कौशल्यासोबतच मुसाशी बौद्ध धर्माचेही अनुयायी होते. ते झेन बौद्ध धर्माचे तत्त्वज्ञान आणि ध्यानधारणा (dhyan dharana - meditation) यांचा सराव करायचे. युद्धाच्या रौद्रतेपासून दूर राहून स्वतःला शांत आणि संयमी ठेवण्यासाठी त्यानी या आध्यात्मिक मार्गाचा अवलंब केला.
मुसाशी केवळ एक योद्धाच नव्हते, तर ते एक तत्त्वज्ञ आणि लेखक देखील होते. आपल्या आयुष्याच्या शेवटी, मुसाशी एका गुहेत राहिले आणि त्यानी दोन महत्त्वपूर्ण ग्रंथ लिहिले. त्यातील "द फाईव्ह रिंग्स" (The Book of Five Rings) हे पुस्तक लिहिले. या पुस्तकात तलवारबाजीच्या कौशल्यासोबतच युद्धनीती, रणनीती आणि आयुष्यातील यशस्वीतेसाठी आवश्यक असलेले तत्त्वज्ञान यांचा समावेश आहे. त्यानी "डोकोडो" (Dokkodo) नावाचे आणखी एक पुस्तक लिहिले ज्यामध्ये एकांतात राहण्याचा आणि स्वतंत्रपणे विचार करण्याचा मार्ग अध्यात्मिक विकासासाठी कसा उपयुक्त आहे यावर चर्चा केली आहे.
मुसाशीच्या कारनाम्यांवर आधारित अनेक कथा आणि कादंबऱ्या आजही जपानमध्ये प्रचलित आहेत. मुसाशीच्या आयुष्यावर आधारित अनेक कथा, कादंबऱ्या आणि चित्रपट बनले आहेत. त्याच्या तलवारीच्या कौशल्याबरोबरच त्याचे शांत आणि आत्मविश्वासू व्यक्तिमत्त्व लोकांना भावते. ते केवळ जपानमध्येच नाही तर जगभरात तलवारबाजी आणि युद्धनीती यांच्या क्षेत्रात आदर्श मानले जातात.
 |
| मिमासाका प्रांतातील ओहारा-चो येथील मियामोटो मुसाशीची कबर फोटो - विकिमेडीया कॉमन |
चांगल्या जीवनासाठी मियामोतो मुसाशी समुराईच्या संहितेतील 21 नियम
जपानी इतिहासात सर्वात महान योद्धा मियामोतो मुसाशी यांनी समुराई परंपरेतून प्रेरणा घेऊन यशस्वी आणि चांगले जीवन जगण्याचे सूत्र तयार केले. त्यांची २१ सूत्रे शिस्त, कौशल्य वाढवणे आणि त्वरित भावनांशील होण्याऐवजी कृतीला नैतिक हेतूशी जोडणे यावर भर देत आहेत. मुसाशीच्या ज्ञानाचा आपण प्रामाणिकपणे अवलंब करू शकतो. ते नियम असे आहेत –
स्वत:ला जसे आहे तसे स्वीकारा. गडबडीच्या घटना, अपूर्ण परिस्थिती आणि सतत बदलणारे घटनाक्रम हे मजबूत समुराईला बिघडवत नाहीत. तो वास्तविकतेचा कठोरपणा स्वीकारतो आणि नंतर निर्णायकपणे कार्य करतो. जसे डोंगरातील सरोवर स्थिर राहून आजूबाजूचे प्रतिबिंब दाखवते, तसेच योद्धा फक्त विरोध करायचा असे न करता परिस्थितीचे आकलन करतो.
फक्त स्वार्थी हेतूने सुखाचा पाठलाग करू नका. केवळ मनोरंजन आणि सुखोपभोग या हेतूने केलेली कृती प्रयत्नांची सार्थकता कमी करते. अंतर्गत शांततेसाठी बाह्य परिस्थितींवर अवलंबून न राहता समुराई आनंददायक गोष्टींमध्ये सहभागी होतो - चांगली साथ, सौंदर्य, हंगामी उत्सव इत्यादी.
आंशिक/अपूर्ण भावनांवर अवलंबून राहू नका. भावनांमध्ये चढउतार असतातच - धैर्य कमी होते, निराशा येते आणि आवेशाची तीव्रता कमी होते व वाढतही राहते. तात्कालिक भावनांवर आधारित निर्णय घेणे म्हणजे विसंगतता होय. उद्देशावर लक्ष केंद्रित असलेला शूरवीर भावनांच्या चंचलतेपेक्षा ज्ञानावर आधारित असतो.
स्वतःबद्दल कमी आणि जगताबद्दल जास्त विचार करा. समुराई नम्रता, निस्वार्थ भाव आणि कौशल्य प्राप्त करण्यासाठी बांधील असतो आणि प्रसिद्धी किंवा वारसा यांची चिंता करत नाही. तो जगाच्या शक्य त्या सर्व कला, शिस्त आणि बाजूंचा सखोल अभ्यास करतो. त्यामुळे त्याची समज वाढते आणि तो जगाच्या बदलत्या प्रवाहाशी कुशलतेने जुळवून घेऊ शकतो.
आपल्या आयुष्यात कट्टर इच्छा आणि हट्टापासून दूर रहा. एखादी विशिष्ट गोष्ट मिळवण्याची कट्टर इच्छा आपल्याला अडचणीत टाकते. आपण ज्या मार्गावर चाललो आहात त्यावर मन लावून पूर्ण निष्ठेने काम करा; पण मनात अस्वस्थता येऊ देऊ नका. अशा प्रकारे आपण परिस्थितीनुसार सहज वागू शकाल. जेव्हा आपण कट्टर प्रयत्न न करता एखादं काम करता तेव्हा ते चांगल्या पद्धतीने होते.
काय केलं याचा पश्चात्ताप करू नका. गेलेल्या गोष्टींवर विचार करत राहिल्याने आपण वर्तमानात योग्य निर्णय घेऊ शकत नाही. चूक झाली तर त्यातून शिका पण स्वतःवर दोषारोप न करता पुढे जा. वर्तमानात चांगले निर्णय घ्या.
आपल्यासाठी आणि इतरांसाठी राग आणि तक्रार या गोष्टी योग्य नाहीत. कटुता, बळी पडल्याची भावना victimising oneself आणि अतिशयोक्त अपेक्षा हे असहाय्यपणा निर्माण करतात. चांगले कृत्य हे स्वकर्तृत्व आणि जबाबदारीतून येते.
वासनेच्या किंवा प्रेमाच्या भावनांनी वाहवून जाऊ नका. तीव्र भावनांच्या लाटा स्थिर जहाजही बुडवू शकतात. शहाणे लोक हेतूने कृती करतात, आत किंवा बाहेर काहीही घडले तरीही त्यांचा हेतू अविचल राहतो.
सर्व गोष्टींमध्ये वेगळेपणाची अपेक्षा करू नका. सर्व परिस्थिती समतेने स्वीकारल्याने आपण चांगले प्रतिसाद देऊ शकता. काहीही नाकारू नका; जितके कमी मार्गदर्शन करता येईल तितके जीवनप्रवाहाला मार्गदर्शन करा.
तुम्ही राहता कुठे याबाबतीत उदासीन (उपेख्खा) रहा. परिस्थिती स्थलांतराची गरज निर्माण करत नाही तोपर्यंत नियतीने नेमलेल्या ठिकाणी शांततेने राहा. घराचा अर्थ म्हणजे सजग मनस्थिती.
दुसऱ्याच्या यशावर डोळा ठेवू नका. दुसऱ्याकडे काय आहे याचा विचार करून आपली वेळ वाया घालवू नका. आपल्यामध्ये असलेल्या गुणांचा विकास करा. इतरांशी तुलना न करता स्वतःच्या कौशल्यांना वाढवा. आपण चांगले काम केल्यास त्याचं बक्षीस आपोआप मिळेल.
संबंध संपले म्हणून दु:खी होऊ नका. जगाच्या व्यवहारात दुःख हे अपरिहार्य आहे; पण आपण कायमचे दु:खी असू असे म्हणून आपले मन अडकवून ठेवू नका. कशालातरी अगदी जखडून घेणे (Attachment) सोडून दिल्यावर प्रत्येक भेटीत अधिक खोलवरचा अर्थ सापडतो. प्रत्येक क्षण अनमोल आणि क्षणिक असतो हे लक्षात घ्या.
चांगल्या चमचमीत जेवणाची चटक लावू नका. कृतज्ञतेने साध्या जेवणावर समाधान माना, निव्वळ उत्तम पदार्थांच्या मागे लागू नका. भूक लागली तर साधं जेवणही तितकंच पोषण देते, जितके श्रीमंती जेवण देते.
गरजेपेक्षा जास्त वस्तू गोळा करून जपून ठेवू नका. विस्कटलेला, गोंधळलेला परिसर म्हणजे गोंधळलेले मन. गरजेच्या वस्तू जवळ ठेवा, बाकी सगळे सोडून द्या. आयुष्यात हलकी बॅग घेऊन प्रवास करा.
परंपरागत लोकाचाराप्रमाणे वागलेच पाहिजे असे नाही. परंपरा ही क्षणाची मार्गदर्शक आहे. अंतरातील आवाज आणि ज्ञान यांच्यावरून कृती करा. नवतेचा स्वीकार करा, जुनाट विचार सोडून द्या.
हत्यारांचा संग्रह करू नका किंवा गरजेपेक्षा जास्त सराव करू नका. कौशल्य आणि साधने हे अतिरेक न करता सुसंस्कृत हेतूंसाठी असावेत. गरजेपेक्षा जास्त सज्ज न होता, उच्च कार्यक्षमतेने आयुष्याच्या आव्हानांना तोंड द्या.
मृत्यूची भीती बाळगायला नको. सगळ्यांनाच मृत्यू येणार आहे. मृत्यूचे सत्य स्वीकारा आणि धर्माच्या मार्गावर निडरपणे चला.
वस्तू किंवा संपत्ती साठवून ठेवण्याचा प्रयत्न करू नका. भविष्याची सुरक्षा सध्याच्या कौशल्यावर आणि आत्मसंयमावर अवलंबून असते. आजच्यावर लक्ष द्या; उद्या तुमच्या आजच्या कृतींवर अवलंबून आहे.
बुद्ध आणि महात्म्यांचा आदर करा, पण त्यांच्या मदतीवर अवलंबून राहू नका. श्रेष्ठ शक्तींचा आदर करा पण स्वतःवर विश्वास ठेवा. ज्ञानालाच काठी आणि तलवार म्हणून समजून, वाटेवर अडथळे येतील त्याचा नाश करा. आतल्या सामर्थ्याने जीवनरूपी युद्धभूमी पार करा.
शरीर सोडून द्यावे लागेल, पण स्वतःचा सन्मान राखायलाच हवा. शेवटी सर्वांना मृत्यू येतोच. जिवंत असताना स्वतःविषयी व इतरांविषयी सन्मान बाळगा. सचोटी महत्त्वाची आहे.
स्वतःच्या मार्गापासून भटकू नका. स्वतःच्या ध्येयावर अढळ राहणाऱ्यांनाच आयुष्याचे तत्त्व पोषण देते.
निष्कर्ष –
मियामोतो मुसाशीच्या मृत्यूनंतर तीनशे वर्षांहून अधिक काळ लोटला तरी, आपल्या जीवनाचे सर्वोत्तम उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी त्याचा मार्गदर्शक विचार आजही खूपच महत्वपूर्ण आहे. सतत युद्धाच्या काळानंतर शांततेचे राज्य आलेल्या जपानच्या ‘एदो’ काळात ज्याप्रमाणे मुसाशी पुढे आला, त्याचप्रमाणे आपल्या आधुनिक समाजाच्या वृत्तीत त्यांचे विचार आपल्या मदतीस पुढे येतात. आधुनिकतेच्या वाढत्या ऐहिक लाटांमध्ये, मानसिक स्थिरता निर्माण करण्यासाठी त्याचे ज्ञान आपल्याला आधार देऊ शकते. जीवनाच्या खडबडत्या रस्त्यावर व दिशाहीन अथांग समुद्रात मार्ग दाखवणारा मुसाशी आपल्यासमोर आहे - फक्त निर्धास्त वृत्तीने प्रवासाला सुरुवात करायची आहे.
 |
| मियामोतो मुसाशी यांचे एक पुस्तक |
Five Rings- A classic text on the Japanese way of the sword
याची विनामूल्य pdf प्रत डाऊनलोड करण्यासाठी येथे क्लिक करा.
Pages १६२. size - ३७३ kb.
For More Zen Literature - https://terebess.hu/zen/textindex.html
#आदिनामा #मियामोतो_मुसाशी #झेन_साहित्य #adinama #miyamoto_musashi #zen_literature #japan
