सामान्य लोकांची असामान्य कृती

  

स्वीडिश कलाकार कार्ल फ्रेड्रिक रॉयटर्सवार्ड यांचे "अहिंसा" (किंवा "नॉटेड गन") हे शिल्प यूएन व्हिजिटर्स प्लाझा येथे उभारले आहे. नॉटेड गन हे अहिंसा प्रकल्प फाउंडेशनचे प्रतीक आहे. फोटो: यूएन फोटो/फॅन जिओ

२ ऑक्टोबर - आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन 

भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचे नेते आणि अहिंसेचे तत्त्वज्ञान आणि धोरणाचे प्रणेते महात्मा गांधी यांचा जन्मदिवस 2 ऑक्टोबर रोजी आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिन साजरा केला जातो.

हिंसेला नकार -

15 जून 2007 च्या सर्वसाधारण सभेच्या ठराव A/RES/61/271 नुसार महात्मा गांधी यांच्या व अहिंसेच्या स्मरणार्थ मंजूर केला, आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दिवस हा "शिक्षण आणि जनजागृतीसह अहिंसेचा संदेश प्रसारित करण्याचा" एक मार्ग आहे. हा ठराव "अहिंसेच्या तत्त्वाची सार्वत्रिक प्रासंगिकता" आणि "शांतता, सहिष्णुता, समजूतदारपणा व अहिंसेची संस्कृती निर्माण करण्याचे आवाहन करतो.

संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासभेत ठराव सादर करताना, भारताचे परराष्ट्र व्यवहार राज्यमंत्री श्री आनंद शर्मा म्हणाले की, ठरावाचे व्यापक आणि वैविध्यपूर्ण प्रायोजकत्व हे महात्मा गांधी आणि त्यांच्याबद्दलच्या सार्वत्रिक आदराचे प्रतिबिंब आहे. हा दिवस त्यांच्या तत्वज्ञानाची शाश्वत प्रासंगिकता दर्शवतो. अहिंसा ही मानवजातीच्या समस्या निराकारणाची सर्वात मोठी शक्ती आहे. ती माणसाच्या बुद्धीने तयार केलेल्या विनाशाच्या सर्वात शक्तिशाली शस्त्रापेक्षा अधिक शक्तिशाली आहे".

महात्मा गांधींचे जीवन आणि नेतृत्व

भारताला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी आंदोलन करणारे गांधी हे जगभरातील नागरी हक्क आणि सामाजिक बदलांसाठी अहिंसक चळवळींचे प्रेरणास्थान आहेत. आपल्या संपूर्ण आयुष्यात, गांधी जाचक परिस्थितीतही कठीण आणि अजिंक्य आव्हानांना तोंड देत अहिंसेवर वचनबद्ध राहिले.

गांधीजींची कृती 1930 च्या ऐतिहासिक मिठाच्या सत्याग्रहा प्रमाणेच ब्रिटीश कायद्याच्या मोठ्या सविनय कायदेभंग आंदोलनास प्रोत्साहन देणारी ठरली. त्याच्या मते शांततामय समाज साधण्यासाठी हिंसाचाराचा वापर करण्याचा प्रयत्न करणे तर्कहीन आहे. त्यांचा असा विश्वास होता की भारतीयांनी स्वातंत्र्याच्या लढ्यात हिंसा किंवा द्वेषाचा वापर करू नये.

अहिंसेची व्याख्या

अहिंसेच्या तत्वाला अहिंसक प्रतिकार देखील म्हणतात. अर्थात सामाजिक किंवा राजकीय बदल साध्य करण्यासाठी शारीरिक हिंसेचा वापर नाकारणे. याचे "सामान्य लोकांचे राजकारण" (the politics of ordinary people) असे अनेकदा वर्णन केले जाते, सामाजिक संघर्षाचे हे स्वरूप सामाजिक न्यायाच्या मोहिमांमध्ये जगभरात मोठ्या संख्येने स्वीकारले आहे.

अहिंसक प्रतिकारावरील अग्रगण्य विद्वान प्रोफेसर जीन शार्प हे त्यांच्या- अहिंसक कृतीचे राजकारण (The Politics of Nonviolent Action) या पुस्तकात अहिंसेची खालील व्याख्या करतात:

"अहिंसक कृती हे एक तंत्र आहे ज्याद्वारे जे लोक निष्क्रियता आणि समर्पण नाकारतात. ज्यांना संघर्ष आवश्यक आहे असे वाटते, ते हिंसेशिवाय संघर्ष करू शकतात. अहिंसक कृती म्हणजे संघर्ष टाळण्याचा किंवा दुर्लक्ष करण्याचा प्रयत्न नाही. हा समस्येला केलेला एक प्रतिकार आहे. राजकारणात प्रभावीपणे कार्य करणे, विशेषत: आपली शक्ती प्रभावीपणे चालवायची याची पद्धती आहे."

अहिंसक प्रतिक्रियेच्या तीन मुख्य पायऱ्या आहेत:

• मोर्चे आणि जागरणांसह निषेध आणि जनतेचे मन वळवणे;

• असहकार; आणि

• अहिंसक हस्तक्षेप, जसे की नाकेबंदी आणि व्यवसाय.

अहिंसा हा वारंवार शांततावादासाठी समानार्थी शब्द म्हणून वापरला जात असताना, विसाव्या शतकाच्या मध्यापासून अहिंसा हा शब्द सामाजिक बदलासाठी अनेक चळवळींनी स्वीकारला आहे.

अहिंसेचा एक महत्त्वाचा सिद्धांत असा आहे की राज्यकर्त्यांची शक्ती लोकसंख्येच्या संमतीवर अवलंबून असते आणि म्हणून अहिंसा जनतेची संमती आणि सहकार्य सोबत घेऊन अशा अन्यायी राजकीय शक्तीला कमकुवत करण्याचा प्रयत्न करते.

युनेस्कोच्या साईट वरील "जागतिक शांतता दिना'' निमित्त लेखाचे मराठी रुपांतर.

===X===

या ब्लॉगवरील लोकप्रिय पोस्ट

सुप्रसिद्ध विज्ञानवादी लेखक आणि वैद्यकीय तज्ज्ञ शंतनू अभ्यंकर कालवश

इमेज
विनम्र आदरांजली   सुप्रसिद्ध विज्ञानवादी लेखक आणि वैद्यकीय तज्ज्ञ डॉ. शंतनू अभ्यंकर यांचे वयाच्या ६० व्या वर्षी गुरुवारी दि.१५ ऑगस्ट २०२४ रोजी निधन झाले. शंतनू अभ्यंकर यांना फुफ्फुसाच्या कर्करोगामुळे गेल्या अनेक महिन्यांपासून त्यांच्यावर पुण्यातील दीनानाथ मंगेशकर रुग्णायलात उपचार सुरू होते. त्यांच्या जाण्याने साहित्य, समाजसेवा, वैद्यकीय आणि कला क्षेत्रात मोठी पोकळी निर्माण झाली आहे. शास्त्रज्ञ आजीच्या गोष्टी,आधुनिक वैद्यकीची शोधगाथा, अशी विविध विषयांवरील खालील पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. त्यांच्यामागे वडील डॉ. शरद अभ्यंकर, आई मीराताई, एक भाऊ, पत्नी डॉ. रूपाली, मुलगा डॉ. मोहित, विवाहित मुलगी डॉ. अनन्या, नात असा परिवार आहे. त्यांच्या पत्नी रुपाली या डोळ्यांच्या डॉक्टर आहेत. त्यांचा मुलगा मोहित नि मुलगी अनन्या दोघे वैद्यकीय क्षेत्रात कार्यरत आहेत. + वरील व्हिडिओ Against All Odds: The Journey of Dr. Shantanu Abhyankar I Smiling Through Adversity हा - Davprabha Films & Productions या चैनेल वरील आहे. शंतनू अभ्यंकर यांचा जन्म १४ एप्रिल १९६४ रोजी झाला. त्यांनी पुण्यातील बैरामजी जीजीभ...
Read more »

पर्यावरण (Environment) आणि पारिस्थितिकी (Ecology)

इमेज
Pixhere आजच्या काळात पर्यावरणीय समस्यांमुळे पर्यावरण आणि पारिस्थितिकी या दोन संकल्पनांबद्दल जागरूकता वाढली आहे. आपण जेव्हा पर्यावरणाबद्दल बोलतो, तेव्हा आपण प्रत्यक्षात पारिस्थितिकीय संतुलन बिघडण्याबद्दल बोलत असतो. पर्यावरण आणि पारिस्थितिकी या दोन संकल्पनांमध्ये अनेकदा गोंधळ होतो. पण प्रत्यक्षात या दोघांमध्ये महत्त्वपूर्ण फरक आहे. पर्यावरण (Environment) ही व्यापक संकल्पना आहे. पर्यावरण हे आपल्या सभोवतालचे सर्व काही आहे. यात जैविक (सर्व सजीव) आणि अजैविक (हवा, पाणी, जमीन, सूर्यप्रकाश) घटक दोन्ही समाविष्ट आहेत. यात निसर्ग, मानवनिर्मित वातावरण, सामाजिक आणि सांस्कृतिक हे घटकही समाविष्ट असतात. पर्यावरण म्हणजे आपल्या सभोवतालची परिस्थिती, ज्यात आपण राहतो, काम करतो आणि खेळतो. पारिस्थितिकी (Ecology) ही विज्ञानाची, जीवशास्त्राची एक शाखा आहे. या शाखेत सजीवांचा एकमेकांशी तसेच सजीवांचा पर्यावरणाशी असलेला आंतरसंबंध यांचा अभ्यास आणि विश्लेषण केले जाते. पारिस्थितिकीचा अभ्यास करण्यासाठी जे मूलभूत कार्यात्मक एकक वापरले जाते, त्यास परिसंस्था (Ecosystem) असे म्हणतात. या दोन संकल्पनामध्ये दोघांमध्ये महत्वाचा...
Read more »

न्यूटनच्या शोधांवर पुराणपंथी शिक्षणमंत्र्यांचा हातोडा!

इमेज
( पूर्वप्रकाशित - ११ जानेवारी २०१८ ) अलीकडे शिक्षणमंत्री हे जोकरगिरी सुद्धा करतात असे दिसून येत आहे. अलीकडेच राजस्थानचे शिक्षण मंत्री वासुदेव देवनानी यांनी असेच एक विधान करून वाहवा मिळवण्याचा प्रयत्न केला आहे. जयपूर येथील राजस्थान विद्यापीठाच्या स्थापना दिवसाच्या निमित्त ८ जानेवारी २०१८ रोजी केलेल्या भाषणात ते म्हणाले, “गुरुत्वाकर्षणाच्या सिद्धांताचा शोध न्यूटनच्या हजार वर्षे आधी वराहमिहीर या भारतीय शास्त्रज्ञाने लावला. त्यामुळे अभ्यासक्रमात न्यूटनच्या जागी ब्रह्मगुप्ताचे नाव लिहायला पाहिजे.” वृत्तपत्रांनी त्यांचे हे म्हणणे “वादग्रस्त विधान” म्हणून प्रकाशित केले, यातच त्यांच्या विधानाचा फोलपणा दिसून आला. वासुदेव देवनानी यांचा हा काही पहिलाच बाष्कळपणा नव्हे. याआधी सुद्धा बेताल विधाने करून ते प्रकाशझोतात येत राहिले. बरोबर एक वर्षापूर्वी त्यांनी गायीच्या संदर्भात बेफाम विधान करून स्वतःचे हसू करून घेतले होते. गाय ही एकमेव अशी प्राणी आहे की जी प्राणवायू घेते व प्राणवायूच सोडते, असे तारे त्यांनी राजस्थानमधील हिंगोनिया गाय पुनर्वसन केंद्रातील भाषणात तोडले होते. एवढ्यावरच ते थांबले नाही तर गाय...
Read more »